Ο Sigmund Freud (1856-1939), επηρεασμένος από τον
Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και από το πνεύμα του Διαφωτισμού, διατύπωσε την
παρατήρησή του για τη σχέση του ατόμου με τον πολιτισμό και τις πιέσεις που
ασκούνται μεταξύ τους. Επιτιθέμενος στην οργανωμένη θρησκεία και θεωρώντας την
«μαζική νεύρωση», στήριξε τις απόψεις του σχετικά με την αλλοίωση που επιφέρει
η επιβολή του πολιτισμικού αγαθού στην ατομική ευτυχία.
Το
άτομο και ο πολιτισμός.
Ο πολιτισμός επιδιώκει την
καθαριότητα, την ομορφιά, την τάξη και το δίκαιο. Η ισχύς του ατόμου
αντικαθίσταται από την ισχύ του κοινωνικού συνόλου και αυτός είναι ο
καθοριστικός παράγοντας για τη σύσταση του πολιτισμικού αγαθού.
Με τη δικαιοσύνη
περιορίζεται η ελευθερία του ατόμου, αφού η τάση προς αυτήν εναντιώνεται στον
πολιτισμό. Ωστόσο, ο άνθρωπος, έχοντας έμφυτη την ανάγκη να προασπίσει την
ατομική του ελευθερία έναντι της συνολικής βούλησης, καταπιέζεται, βιώνει τον
πόνο και δυστυχεί.
Το πρωταρχικό ζήτημα
της σχέσης ανάμεσα στο άτομο και τον πολιτισμό αφορά στο κομμάτι της αναζήτησης
από το μέρος του ατόμου της ελευθερίας, η οποία αντιτίθεται στην απαίτηση του
πολιτισμού γα καταπάτηση των ενστίκτων. Η δημιουργία νόμων που απαγορεύουν την
άσκηση των πρωτόγονων ενστίκτων δημιουργεί αισθήματα δυσφορίας και καταπίεσης
στον άνθρωπο.
Ο ανθρώπινος ψυχισμός
χαρακτηρίζεται από γνωρίσματα και ένστικτα που δεν αλλάζουν. Για να επέλθει η
ευτυχία, απαραίτητη είναι η μέγιστη ικανοποίηση των αναγκών του ατόμου, των
ενστίκτων του. Ο πολιτισμός, αν και φαίνεται πως δημιουργήθηκε ως ένα μέσο
προστασίας του ανθρωπίνου γένους από τη δυστυχία, ωστόσο αποδεικνύεται πως
αποτελεί τη μεγαλύτερη πηγή δυστυχίας. Ο πολιτισμός μέσα από την καταστολή των
ενστίκτων προκαλεί τη δυσφορία και τη δυστυχία.
Ο άνθρωπος εντάσσει
στην ύπαρξή του το καλό και το κακό, την τάση για δημιουργία και την τάση γα
καταστροφή, την ικανότητα να αγαπά και την ικανότητα να μισεί. Ο πολιτισμός
κατορθώνει να τον απομακρύνει από τις αρνητικές πλευρές του και να τον στρέψει
στην επιλογή των θετικών.
Μια κοινότητα ίσως να ήταν πιο πετυχημένη αν
απαλλασσόταν από το ενδιαφέρον του ατόμου για την προσωπική του ευτυχία.
Ωστόσο, ο άνθρωπος, έστω κι αν συνεχίζει να αποτελεί μια κοινωνική οντότητα,
δεν μπορεί να θυσιάσει άκριτα το «Εγώ» του στο βωμό της αλτρουιστικής
ιδεολογίας.
Η δημιουργικότητα και η
δικαιοσύνη δεν μπορούν να λειτουργήσουν χωρίς να περιοριστεί το άτομο, έστω κι
αν αυτό οδηγεί στη καταπάτηση των ενστίκτων του και στην προοδευτική στη δυστυχία. Η ανάγκη ύπαρξης του πολιτισμού δεν
μπορεί να απορριφθεί, αν και θα έπρεπε να επιδεχτεί βελτιώσεις και
τροποποιήσεις.
Ο άνθρωπος δαμάζει τα
ένστικτά του για να μοιραστεί την αγάπη του κοινωνικού συνόλου. Η καταπάτηση
των ενστίκτων είναι το τίμημα για τη διαβίωση στον πολιτισμένο κόσμο.
Ο
άνθρωπος και η προσπάθειά του για αποφυγή του πόνου.
Ο άνθρωπος αρχικά δεν
διαχωρίζεται από το περιβάλλον του. Αυτό γίνεται σταδιακά και πάντα σε εξάρτηση
από αυτό. Το εξωτερικό περιβάλλον παρέχει αισθήματα πόνου και δυστυχίας, τα
οποία καταργούν την αξία της ηδονής κι επιζητούν την αποφυγή και την απομάκρυνση
της δυσαρέσκειας.
Πολλές φορές ο
άνθρωπος, στην προσπάθειά του να κρατηθεί μακριά από τον πόνο που το προκαλεί ο
ίδιος του ο εαυτός, εφαρμόζει διαφορετικές τακτικές από αυτές που χρησιμοποιεί
για την αποφυγή του πόνου από το περιβάλλον.
Ο πόνος είναι ένα
εύκολο συναίσθημα, το οποίο μπορεί να προκύψει είτε από το ίδιο το σώμα είτε
από το περιβάλλον είτε από τις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους. η ευτυχία
επιτυγχάνεται με την αναπάντεχη ικανοποίηση συσσωρευμένων αναγκών.
Ο άνθρωπος επιζητά την
ευτυχία είτε μέσα από την ικανοποίηση των αισθημάτων της ηδονής είτε μέσα από
την απουσία του πόνου και της δυσαρέσκειας. Με την πίεση του πόνου, όμως,
μειώνεται η απαίτηση για ευτυχία και επιστρέφει στην αρχή της πραγματικότητας.
Η ευτυχία επιτυγχάνεται μέσω της αποφυγής της δυστυχίας και της αντιμετώπισης
του πόνου.
Ο άνθρωπος ταλανίζεται
εσωτερικά από την ανάγκη να απομακρύνει τον πόνο, με αποτέλεσμα να απωθείται η
αρχή της ηδονής.
Τρόποι
αποφυγής του πόνου.
Ο άνθρωπος προσπαθεί με
διάφορους τρόπους να αποφύγει τον πόνο και τη δυσφορία. Οι τρόποι αυτοί
διακρίνονται με γνώμονα την πηγή της δυσαρέσκειας :
·
Ο
άνθρωπος προσπαθεί μέσα από απαγορευμένες ουσίες να αισθανθεί άμεσα την
ηδονή, να πάψει να αναγνωρίζει αρνητικά συναισθήματα και να νιώσει ότι
ανεξαρτητοποιείται από το περιβάλλον που του προκαλεί δυστυχία.
·
Μέσα από ποικίλες τεχνικές προσπαθεί να
εξουσιάσει τις εσωτερικές του ορμές και να τιθασεύσει την ψυχολογική του
ανισορροπία.
·
Μεταθέτει τις ορμές του με τέτοιο τρόπο,
ώστε να μην μπορεί να πληγεί από το περιβάλλον.
·
Με τη φαντασία του κατορθώνει να
ικανοποιείται από αυταπάτες και να ανεξαρτητοποιηθεί από τους περιορισμούς που
του επιβάλλει το περιβάλλον του.
·
Απομονώνεται από την πραγματικότητα,
στην οποία θεωρείται ότι είναι δέσμιος. Για τον άνθρωπο, η πραγματικότητα είναι
πηγή καταπίεσης και πόνου.
·
Πολλές φορές αγκιστρώνεται στις
συναισθηματικές σχέσεις με άτομα του εξωτερικού περιβάλλοντος και αναζητά την
εκπλήρωση της ευτυχίας και την αποφυγή του πόνου μέσω της αγάπης.
·
Η ομορφιά αποτελεί ένα χαρακτηριστικό,
του οποίου η χρησιμότητα δεν είναι ξεκάθαρη, αν και δεν μπορεί να αποκοπεί από
το πλαίσιο του πολιτισμού.
Η
σεξουαλικότητα του ανθρώπου και ο πολιτισμός.
Με την εξέλιξη του
πολιτισμού συμπορεύθηκε και η εξέλιξη της σεξουαλικής ταυτότητας του ατόμου. Ο
πολιτισμός εξυπηρετεί την ανάγκη για διαιώνιση του ανθρώπινου είδους, επιβίωση
και αγάπη. Ωστόσο, με την καθιέρωση του πολιτισμικού δικαίου εδραιώθηκαν και
προκαταλήψεις σχετικά με τη σεξουαλικότητα των δύο φύλων, καθώς σε ό,τι αφορά στον τρόπο έκφρασής της.
Οι οικονομικές συνθήκες
και η υποταγή του πολιτισμού σε αυτές οδηγεί την αλλοίωση της σεξουαλικότητας.
Ένα κομμάτι αυτής αφανίζεται, όπως επίσης και ένα μέρος της ψυχικής ενέργειας
σπαταλιέται την ικανοποίηση των νέων υλιστικών αναγκών.
Η
ηθική και τα συναισθήματα που προκαλεί στον άνθρωπο.
Ο άνθρωπος, υποταγμένος
στους περιορισμούς που του επιβάλλει ο πολιτισμός, στην ηθική που του
παρουσιάζεται ως αναπόσπαστο κομμάτι του τρόπου ζωής του, καταπιέζεται και σε
κάθε περίπτωση παρεκτροπής από τα επιβεβλημένα ή ακόμα και από την
κατάπνιξη των συναισθημάτων του,
καταλήγει σε ενοχικές καταστάσεις. Η απώλεια της ευτυχίας είναι δυνατόν να
πραγματοποιηθεί και την αύξηση του αισθήματος της ενοχής.
Οι κανόνες της ηθικής
αποτελούν ένα αμφιλεγόμενο κομμάτι του πολιτισμού, και τρωτό.
Είναι προφανές ότι
δύσκολα μπορεί να αποφανθεί κάποιος αν ο πολιτισμός αποτελεί το μέσο της
δυστυχίας του ανθρώπου. Σίγουρα, η εξέλιξη του πολιτισμού έδωσε ώθηση στην
πρόοδο της κοινωνίας αλλά και του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Οι κανόνες και οι
περιορισμοί είναι απαραίτητοι για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας, ωστόσο
πρέπει να υφίσταται και να εξακολουθεί να υπάρχει ο σεβασμός στις ατομικές
ελευθερίες και ανάγκες.
Eλένη Σκιαδά
